De hygiëne laat in de 19e eeuw sterk te wensen over. De aanwezigheid van uitwerpselen in de woonomgeving is een bron voor besmetting en bedreigt de gezondheid in ernstige mate. Oplossingen komen uit onverwachte hoek en roepen veel weerstand op.
Aan het eind van de Diendersteeg
(nu Wolvenstraat) achter de Wal, woont rond 1840 Hendrik de Vrij.
Hendrik is op z’n 60-ste elke dag actief, al zien de meesten dat niet.
Hendrik is namelijk nachtwerker. In het beroepsnamenboek van Glasbergen
wordt uitgelegd wat dit is: secreet- of rioolruimer. En waar gaat het
door Hendrik verzamelde afval heen? De centrale beerput of beerkelder
zit naast de Plompetoren op de Asch van Wijckskade. Dit lijkt dicht bij
de singel, maar door transport per scheepjes zijn de moestuinen rondom
de stad de voornaamste bestemming van de mest. Uit het beroepsmotto van
Hendrik blijkt dat hij van meer markten thuis is:
Hier woont baas Hendrik bij iedereen geacht
Een ander werkt bij dag, ik altijd meest bij nacht
Ik maak riolen schoon, tart elk in ’t schoorsteenvegen
Al die mij goed loon geeft, dien laat ik niet verlegen
Een ander werkt bij dag, ik altijd meest bij nacht
Ik maak riolen schoon, tart elk in ’t schoorsteenvegen
Al die mij goed loon geeft, dien laat ik niet verlegen
De bevolking in de stad groeit sterk in de tweede helft van de 19e eeuw. Het is ook de eeuw waarin de bevolking regelmatig geplaagd wordt door ziekte en vroegtijdige sterfte. De levensverwachting ligt niet hoog, de kindersterfte is in 1890 zelfs 21%. Maatregelen blijven uit, ook omdat er veel onenigheid is over de beste aanpak. Het heeft grote gevolgen: ouderen blijven achter zonder kinderen en daardoor zonder verzorging. Families hebben geen erfopvolger en sterven uit. Maar dit blijft niet zo, wat veroorzaakt de kentering?
 |
| Oudegracht en afval dumpende man in 1948, foto F.F. van der Werf (HUA28452) |
Er zijn in het land al sinds 1815 gemeenten met ‘Openbare
Gezondheidscommissies’ die de gemeenteraad adviseren. Utrecht wacht daar mee tot 1859. De commissie controleert niet alleen
drinkwater, levensmiddelen en slachtplaatsen, maar ook riolering,
luchtverversing in woningen, scholen en openbare gebouwen.
Pas geleidelijk dienen zich oplossingen aan. Die komt uit onverwachte hoek. Door verbeterde microscopen worden bacteriën ontdekt. Het is nog lang niet duidelijk dat dit ziekteverwekkers kunnen zijn, maar de eerste signalen wijzen daar wel op. Bacteriën zitten in het drinkwater uit welputten bij huis en uit gemeenschappelijke pompen in de buurt. Daar is het niet schoon en met het toenemen van de bevolking nemen verontreinigingen toe.
Twee methoden voor het riool dienen zich aan. Rond 1870 leggen bewoners van grote panden aan de Plompetorengracht afvoerpijpen aan, aangesloten op eigen beerputten. In de straten van de kleine luiden komen in de tuin privaten die door middel van het tonnenstelsel worden leeggehaald. De secreten in de tweede helft van de 19e eeuw? Molenstraat 17 en Plompetorengracht 9 laten de verschillen zien. En verschil is er:
Molenstraat 17 kakt op een ton, Plompetorengracht 9 op een poepdoos met afvoer naar een beerput. Is dit standsverschil in het kakken ook een verschil in hygiëne? Dat is maar de vraag.
De Stad Utrecht kiest in 1876 voor het tonnenstelstel! Te vaak verdwijnt de inhoud van beerputten namelijk in de openbare wateren of de ondergrond. Het tonnenstelsel beoordeelt de stad als hygiënischer. Wekelijks legen nachtwerkers de tonnen. De al functionerende beerputten moeten over naar het tonnenstelsel. Meer dan veertig jaar blijven nachtwerkers de tonnen ophalen. De moestuinen rond de stad ontvangen daaruit hun bemesting.
Riolering zoals wij die nu kennen laat lang op zich wachten. Pas in 1910 komen de eerste buizen in gemeentegrond met een centrale afvoer naar gemeentelijke beerputten. Zuigwagens legen deze centrale putten. Pas rond 1957 sluit de stad deze putten met persriolen aan op een rioolzuivering. Tot die tijd lozen ook nog eens veel panden op de singel en de Plompetorengracht, bij panden aan de Oudegracht zelfs tot twintig jaar geleden! Dat is ook voor de vele woonboten het geval. Inmiddels is het in de grachten een stuk schoner en komt er geen verontreiniging meer bij, af en toe een fiets daargelaten. De bodem van de Plompetorengracht is in 2010 grondig van de ‘laatste’ verontreinigingen ontdaan.
Een tweede oplossing is de aanleg van waterleiding. Tot ver in de 19e eeuw komt het water uit eigen waterputten en gemeentelijke waterpompen. Zij voldoen door bodemverontreinigingen slecht. Waterleiding is pas vanaf 1883 aangelegd. Voor meer over gezondheidszorg: apothekers zijn in deze buurt voldoende aanwezig en het kwartier kent ook haar eigen Florence Nightingale.
De publieke opinie over de hygiëne in de 19e eeuw lijkt veel op de meningen die er nu zijn over de opwarming van de aarde. De wetenschappers zijn het eens over de de opwarming van de aarde, maar dat overtuigt lang niet iedereen. Hoe wordt daar over 100 jaar over geschreven?
.
Twee methoden voor het riool dienen zich aan. Rond 1870 leggen bewoners van grote panden aan de Plompetorengracht afvoerpijpen aan, aangesloten op eigen beerputten. In de straten van de kleine luiden komen in de tuin privaten die door middel van het tonnenstelsel worden leeggehaald. De secreten in de tweede helft van de 19e eeuw? Molenstraat 17 en Plompetorengracht 9 laten de verschillen zien. En verschil is er:
De Stad Utrecht kiest in 1876 voor het tonnenstelstel! Te vaak verdwijnt de inhoud van beerputten namelijk in de openbare wateren of de ondergrond. Het tonnenstelsel beoordeelt de stad als hygiënischer. Wekelijks legen nachtwerkers de tonnen. De al functionerende beerputten moeten over naar het tonnenstelsel. Meer dan veertig jaar blijven nachtwerkers de tonnen ophalen. De moestuinen rond de stad ontvangen daaruit hun bemesting.
 |
| Tot 1967 gaat de Boldootkar voor de poeptonnen door binnenstad |
Een tweede oplossing is de aanleg van waterleiding. Tot ver in de 19e eeuw komt het water uit eigen waterputten en gemeentelijke waterpompen. Zij voldoen door bodemverontreinigingen slecht. Waterleiding is pas vanaf 1883 aangelegd. Voor meer over gezondheidszorg: apothekers zijn in deze buurt voldoende aanwezig en het kwartier kent ook haar eigen Florence Nightingale.
De publieke opinie over de hygiëne in de 19e eeuw lijkt veel op de meningen die er nu zijn over de opwarming van de aarde. De wetenschappers zijn het eens over de de opwarming van de aarde, maar dat overtuigt lang niet iedereen. Hoe wordt daar over 100 jaar over geschreven?
.
